२०७० साल वैशाखको पहिलो हप्ता । टिच फर नेपालको पहिलो समूहको फेलोको रूपमा दक्षिण ललितपुरको यात्रा शुरू भयो । सातदोबाटोबाट चापागाउँहुँदै छपेलीतिर लाग्दै गर्दा गाडी गुड्ने बाटो साँघुरिन थाल्यो । बाटोमा पहिरोले झारेका अजङ्गका ढुङ्गा छिचोल्दै अगाडि बढ्ने क्रममा बाटो मुनिको भयानक भीरमा आँखा परेको वेला आङ नै सिरिङ्ग हुन्थ्यो ।
तत्कालीन प्युटार गाविस (हाल वागमती गाउँपालिका वडा नं. ५) को गढीभञ्ज्याङ भन्ने ठाउँमा गाडी रोकियो । म पढाउन जान लागेको सामुदायिक विद्यालय चण्डेश्वरी मावि पुग्न त्यहाँबाट करीब एक घन्टाको उकालो हिंड्नुपर्ने रहेछ । मलाई लिन केही विद्यार्थीको साथमा विद्यालयका एक जना शिक्षक आउनुभएको थियो । विद्यार्थी लजाएर परै बसे । बोल्न जाँदा उनीहरू मुख छोपेर बुट्यानमा लुक्न गए ।
मलाई अचम्म लाग्यो । मैले यसको कारण शिक्षकलाई सोधें । उहाँले जवाफ दिनुभयो, “माथि पूरै तामाङ बस्ती छ । विद्यालयमा समेत सबै तामाङभाषी विद्यार्थी छन् । उनीहरू अरू भाषा बोल्नेहरूसँग लजाउँछन् ।”
v v v
उकालो चढेर असिनपसिन हुँदै गाउँ पुगियो । थकाइ मार्न बस्नुभन्दा गाउँको परिवेश बुझ्न म बढी उत्सुक थिएँ । म गाउँको चक्कर लगाउन थालें । साना–साना भाइबहिनी र उमेर ढल्किएका बाजेबज्यैहरूसित कुराकानी गर्न कठिन भयो । उहाँहरूले नेपाली भाषा राम्रोसँग नबुझ्ने र मैले तामाङ भाषा नबुझ्ने । थाहा पाएँ, बूढापाकाले नेपाली भाषालाई ‘पर्वते भाषा’ भन्दा रहेछन् । गाउँ डुल्ने क्रममा नै विद्यालय पनि पुगें । विद्यालय बन्द भइसकेको थियो ।
विद्यालयको आँगनमा गएर खाल्डोमा थुपारिएको कागजका पानाहरू पल्टाउन थालें । ती पानाहरूमा राम्रोसँग बुझिने शब्दहरू थिएनन् । यसो हेरें ‘बल’ को ठाउँमा ‘बाल’ थियो । ‘साग’ को ठाउँमा ‘सँग’ । लगभग सबै आकार लाग्ने अक्षरहरूमा अकार थियो भने अकार लाग्नेमा आकार । नेपालीको जवाफ लेखिएको पानामा एक अनुच्छेद पढ्न पनि सकिएन । ह्रस्व दीर्घको कुरै छाडौं । कति शब्दहरू नेपाली भाषामा शुद्ध थिएनन् । मैले आफ्नो अगाडि चुनौतीको चाङ देख्न थालें । कक्षा ९ को ढोका अगाडि हेरें । त्यसमा विज्ञानलाई अंग्रेजीमा गलत स्पेलिङ राखेर scince लेखिएको थियो र एउटा क्रस चिह्नले काटिएको थियो । म त विज्ञान विषय पढाउन त्यहाँ गएको थिएँ । यो सब देखेपछि एकातर्फ विज्ञान कसरी पढाउने भन्ने चिन्ता बढ्यो भने अर्कोतिर भाषाको समस्याले निकै पिरोल्यो ।
मैले आफैंबारे सोच्न थालें । नेपाली मातृभाषा भएको म, नेपालीमा भनिएका कुराहरू जति गहनताका साथ बुझ्दछु, मैले सिकेका अन्य भाषाहरूमा त्यो गहनता आउँदैन । मनैदेखि लागेको कुरा अंग्रेजी भाषामा अभिव्यक्त गर्न सक्दिनँ । कतै मेरा विद्यार्थीलाई यस्तो त भइरहेको छैन ? म झल्यास्स भएँ ।
कक्षा ९ र १० का विद्यार्थीलाई मैले बोलेको बुझ्नमा खासै समस्या थिएन । खेलकुद र व्यापारको लागि गाउँ बाहिर जाने भएकाले नेपालीभाषीसँग उनीहरूको हिमचिम हुने रहेछ । कक्षा ६, ७ र ८ मा चाहिं मेरो कक्षामा धेरै विद्यार्थी अवाक् भएर मलाई हेरिरहन्थे । मैले प्रश्न सोध्दा जवाफ दिन सक्दैनथे । मसित प्रश्न गर्न पनि सक्दैनथे । मैले रोमाञ्चक तरिकाले कथाहरू सुनाउने प्रयास गर्दा पनि त्यसमा उनीहरूको खासै आकर्षण हुँदैनथ्यो ।
म विज्ञान सिकाउन गएको मान्छे, भाषाले पैदा गरेको समस्यामा अल्झिन थालें । मेरो शिक्षण प्रभावकारी भएन । हुने कुरै थिएन । नेपाली नबुझ्दा विज्ञानका अवधारणा नै उनीहरूले बुझेनन् । नेपाली भाषा लेखनको आधार झन् कमजोर थियो । कापीमा जवाफ लेख्न उनीहरूलाई धौ–धौ हुन्थ्यो ।
शुरूमा मलाई पनि लाग्थ्यो, कक्षाभरि विद्यार्थीले नेपाली नै बोल्नुपर्छ । समूह कार्यमा पनि नेपाली नै बोल्नुपर्छ । म विद्यार्थीलाई यसैको लागि प्रोत्साहित गर्दथें । तर, विद्यार्थी मान्दैनथे । उनीहरू आफ्ना साथीहरूसँग मातृभाषामा नै बोल्दथे । उनीहरूले मलाई नटेरेको जस्तो लाग्दथ्यो । म उनीहरूलाई गाली गर्थें । त्यसपछि एकछिन त उनीहरू नेपाली भाषामै बोल्थे । तर केही समयमै फेरि आफ्नै मातृभाषामा कुरा गर्दथे । यसले मलाई दिक्क लाग्न थाल्यो । आफ्नो भाषा मात्र बोलेर कसरी उनीहरूले सिक्न सक्लान् र जस्तो लाग्थ्यो ।
पाठ्यक्रम नेपाली भाषामा छ । पाठ्यपुस्तकहरू नेपाली भाषामै छन् । शिक्षण सिकाइ नेपाली भाषामै हुन्छ । सन्दर्भ सामग्रीहरू पनि नेपाली भाषामै छन् । त्यसैले म हरदम उनीहरूलाई नेपाली भाषाकै लागि प्रोत्साहित गर्दथें । तर, नेपाली भाषा लादेर मात्र केही हुने देखिनँ ।
मैले आफैंबारे सोच्न थालें । नेपाली मातृभाषा भएको म, नेपालीमा भनिएका कुराहरू जति गहनताका साथ बुझ्दछु, मैले सिकेका अन्य भाषाहरूमा त्यो गहनता आउँदैन । मनैदेखि लागेको कुरा अंग्रेजी भाषामा अभिव्यक्त गर्न सक्दिनँ । कतै मेरा विद्यार्थीलाई यस्तो त भइरहेको छैन ? म झल्यास्स भएँ ।
यसपछि मैले एउटा तरिका अपनाएँ । मैले विद्यार्थीको भाषा सिक्न शुरू गरें । साना–साना भाइबहिनीहरूसँग तामाङ भाषाका शब्दहरू सिक्न थालें । सिकाइ मूल्याङ्कन नेपाली भाषामा हुने भएकोले उनीहरूले नेपाली भाषा सबल बनाउनुपर्छ र म चाहिं उनीहरूको भाषा सिक्छु भनेर मैले आफैंलाई चुनौती दिएँ । यही क्रममा म उनीहरूकै भाषामा अभिवादन गर्दै कक्षाकोठामा पस्न थालें । ‘नमस्ते’ को सट्टा ‘ल्हास्सो’ भन्दा नै फरक अनुभव गरें । जब म ल्हास्सो भन्दै कक्षामा प्रवेश गर्थें, उनीहरू उत्साहित हुँदै अभिवादन फर्काउँथे । ‘ज्याबान मुला ?’ (सन्चै छ ?) भनेर सोध्दा उनीहरू उत्साहित हुँदै ‘जमैदान ज्याबान मुला सर (सबैलाई सन्चै छ)’ भन्थे । कक्षाकार्य सकियो कि सकिएन भनेर सोध्नलाई म ‘जिन्जी’ भनेर सोध्थें । उनीहरू ‘जिन्जी’ वा ‘आजिन्जी’ भन्दथे ।
जब म उनीहरूको भाषामा बोल्दथें, उनीहरू छक्क पर्थे । उनीहरूलाई लाग्थ्यो होला, नेपाली मात्र बोल्न लगाउने शिक्षकले यो के तमासा गरेको होला । तर, मैले बोल्दाखेरी उनीहरूको आँखाको चमक नै अर्कै हुन्थ्यो । नयाँ भाषाको सिकारु म, कति उच्चारणहरू गलत हुन्थ्यो । यस्तो अवस्थामा उनीहरू खुशीले गद्गद् भई मलाई भन्दथे, “सर त्यस्तो होइन क्या यस्तो हो ।”
पाठ पूरै बुझ्ने विद्यार्थीलाई विभिन्न समूहमा राखेर अरू साथीहरूलाई बुझाउन लगाएँ । उनीहरूले आफ्नै मातृभाषामा बोलेर पाठ्यवस्तु बुझाउन थाले । यसको प्रभाव देखेर म अचम्मित भएँ । यो उपायले त एक किसिमको जादू नै गर्यो ! मैले बुझाउँदा थोरैले मात्र पूरै बुझ्ने विद्यार्थीले आफ्ना साथीले आफ्नै भाषामा बोलेर सिकाउँदा पाठको अवधारणा बुझेको पाएँ ।
आफ्नो शिक्षकलाई सिकाउन पाउँदा उनीहरूमा खुशीको सीमा थिएन । यसरी उनीहरूको भाषाको साधारण प्रयोगले मात्र पनि उनीहरूसँगको सम्बन्ध क्रमशः गाढा हुँदै गयो । उनीहरू टिफिन समयको वेला पनि मसित कुरा गर्न पो आउन थाले । बाटोमा भेट्दा कम धक मान्न थाले ।
त्यसपछि मैले कक्षाकोठाका समूह कार्यहरूमा विद्यार्थीलाई आफ्नै भाषा बोल्न लगाउन थालें । मैले मात्रै बोलेको कुराबाट सबै विद्यार्थीले बुझ्न लगभग असम्भव थियो । कुनै पनि पाठ मैले व्याख्या गर्दा १० प्रतिशत जति विद्यार्थीले मात्र लगभग पूरै कुरा बुझ्दथे । बाँकीले अलिअलि बोल्दथे वा केही पनि बुझ्दैनथे ।
यसपछि मैले पाठ पूरै बुझ्ने विद्यार्थीलाई विभिन्न समूहमा राखेर अरू साथीहरूलाई बुझाउन लगाएँ । उनीहरूले आफ्नै मातृभाषामा बोलेर पाठ्यवस्तु बुझाउन थाले । यसको प्रभाव देखेर म अचम्मित भएँ । यो उपायले त एक किसिमको जादू नै गर्यो ! मैले बुझाउँदा थोरैले मात्र पूरै बुझ्ने विद्यार्थीले आफ्ना साथीले आफ्नै भाषामा बोलेर सिकाउँदा पाठको अवधारणा बुझेको पाएँ ।
यो अभ्यासपछि मैले अर्को तरिका पनि प्रयोग गर्न शुरू गरें । कक्षामा लैजाने कति प्रश्नहरू तामाङ भाषामै लेख्न थालें । उनीहरूले भने तामाङ भाषाको प्रश्नलाई नेपालीमा जवाफ दिनुपर्ने भयो । विज्ञानका प्रश्नहरू मातृभाषामै बनाउँदा जवाफ दिनेको संख्या बढ्न थाल्यो ।
भाषा सिक्ने क्रम जारी थियो । मैले कति पाठ कनिकुथी तामाङ भाषामा नै पढाउन शुरू गरें । यसबाट विद्यार्थीको मुहारमा देखिएको खुशी र चमकको म बयान गर्न नै सक्दिनँ । जब उनीहरूकै भाषामा व्याख्या गर्न शुरू गर्थें, उनीहरू चनाखो भएर सुन्दथे । नबुझेका कुरामा उनीहरू प्रश्न गर्दथे । यसबाट उनीहरूको सिकाइ उपलब्धिमा समेत सकारात्मक प्रभाव देखा पर्यो ।
जब म उनीहरूको भाषामा बोल्दथें, विद्यार्थीहरू छक्क पर्थे । उनीहरूलाई लाग्थ्यो होला, नेपाली मात्र बोल्न लगाउने शिक्षकले यो के तमासा गरेको होला । तर, मैले बोल्दाखेरी उनीहरूको आँखाको चमक नै अर्कै हुन्थ्यो । नयाँ भाषाको सिकारु म, कति उच्चारणहरू गलत हुन्थ्यो । यस्तो अवस्थामा उनीहरू खुशीले गद्गद् भई मलाई भन्दथे, “सर त्यस्तो होइन क्या यस्तो हो ।”
त्यसपछि विद्यार्थीलाई अलिकति सृजनशीलता बढाउनुपर्यो भन्ने लाग्यो । हामीले भित्तेपत्रिका शुरू गर्यौं । यसमा नेपाली, अंग्रेजी र तामाङ भाषामै विद्यार्थीले लेखेका रचना प्रकाशित गर्न शुरू गर्यौं । तामाङ भाषाको सम्पादन विद्यार्थी आफैंले गर्दथे । यसले उनीहरूको नेतृत्व क्षमतामा विकास भएको देखियो । हामीले नेपाली भाषाकै गीतहरूलाई तामाङ भाषामा उल्था गर्न शुरू गर्यौं । तामाङ सँगसँगै अन्य भाषामा पनि उल्था गर्न शुरू गर्यौं । ‘गाउँ गाउँबाट उठ’ गीतलाई विद्यार्थीले आफैंले शब्दहरू खोजेर मिलाएर राखे र गाउन थालेः
नाम्सा नाम्सा ग्याम्से रेगो, बस्ती बस्ती ग्याम्से रेगो
चु ह्युल लाली, शोवादा रेगो ।
यस्तो प्रयासबाट विद्यार्थीले आफ्नो भाषामा कविता, कथा लेख्न थाले । एकातिर यसले उनीहरूमा आत्मविश्वास बढ्दै गएको थियो भने अर्कोतिर आफ्नो भाषाले सम्मान पाएको आत्मगौरव महसूस गर्दथे । ‘हाम्रो भाषामा पनि देशभक्ति गीत गाउन सकिंदोरहेछ नि सर’ उनीहरूले मलाई भनेका थिए । त्यसपछि उनीहरूले अरू गीतहरू यसैगरी उल्था गर्न थाले । गोपालप्रसाद रिमालले लेखेको रातो र चन्द्र सूर्यलाई पनि तामाङ भाषामा रूपान्तरण गरे ।
वाला देन लनी दिनी जंगी निशान याङ्ला, छोम्बोका सरी चु लुङ जिबा चु शान याङ्ला ।
उनीहरूको भाषा सिकेर सामान्य प्रयोगमा ल्याउँदा समेत देखिएको नतिजाबाट म अचम्मित भएँ । मातृभाषालाई सम्मान हुने वातावरण सिर्जना गर्दा उनीहरूले अरू भाषा पनि सिक्न सक्ने रहेछन् । यसले घर र विद्यालय जोडिने रहेछ । यसबाट उनीहरूले आफ्ना आमाबुवाले बोल्ने भाषाको पनि संसारमा औचित्य रहेछ भनेर थाहा पाउँदा अलग्गै आत्मविश्वास बढाउने रहेछन् । उनीहरूको मातृभाषा प्रयोग गरेर पाठका अवधारणाहरू बुझ्ने वातावरण सिर्जना गरिदिंदा उनीहरूको सिकाइ उपलब्धि पनि स्वतः बढ्ने रहेछ । मलाई लाग्छ, सिकाइमा मातृभाषा जोड्ने हो भने मातृभाषा अभिशाप हैन, वरदान बन्न सक्छ ।
(यो सामग्री शिक्षा पत्रकार समूहद्वारा प्रकाशित पुस्तक ‘विद्यालयमा माध्यम भाषा’बाट लिइएको हो । )
प्रकाशित:
Monday, October 17, 2022 | 07:01:00 सोमबार, ३१ असोज, २०७९
