बैतडीको एक पालिका (साविकको गाविस)मा २०७३ सालमा धुमधामका साथ खुला दिसामुक्त क्षेत्र घोषणा भयो । दिनभर सरसफाइका विषयमा चर्को भाषण गरियो । छलिया, नृत्य, गीत लगायत चेतनामूलक कार्यक्रमहरू प्रस्तुत भए । यससँगै खुला दिसामुक्त कार्यक्रम सकियो ।

कार्यक्रम सकिएपछि गुणराज श्रेष्ठसहितको टोली गाउँबाट फर्कंदै थियो । करिब १० मिनेट जति हिंडेपछि बाटोमा बाँसघारी आयो । बाँस घारीमा त पूरै दिसा नै दिसा थियो । पाइलो टेक्ने समेत ठाउँ नभएपछि श्रेष्ठ फेरि गाउँ फर्किनुभयो । कार्यक्रम सकिइसकेकोले सहभागीहरू तितर–बितर भइसकेका थिए ।

श्रेष्ठ फर्कनुभएको देखेपछि बाँकी भएकाहरू रोकिए । श्रेष्ठले बाँस घारीको दिसाको कुरा गर्नुभयो । गाउँलेहरूले कोही गोठाला वा लुकेर कसैले गरेको होला भन्ने कुरा गरे । तर, त्यही वेला एकजना महिलाले भन्नुभयो, “शौचलाय त एक घरमा एक बन्यो । तर, महिनावारी हुँदा हामीले प्रयोग गर्न मिल्दैन । यस्तो वेला बाँसघारी, खोलातिर नगएर कता जानु ?”

सबै ठाउँमा महिनावारीबारे बुझ्दै जाँदा सुदूर र कर्णाली प्रदेशमा विभेद बढी देखियो । महिनावारी पनि सरसफाइसँगै जोडिएको विषय भएकाले अब यो विषयमा कसरी के गर्न सकिन्छ भन्नेबारे श्रेष्ठलाई चासो जाग्यो । उहाँले महिनावारीका क्षेत्रमा काम गर्ने कुन–कुन संघ–संस्था छन् र कसरी काम गरिरहेका छन् भन्नेबारे बुझ्न थाल्नुभयो ।

यो कुरा सुनिसकेपछि श्रेष्ठ झस्कनुभयो । उहाँले यो विषयमा ती महिलासँग कुरा गर्नुभयो । कुरा गर्दै जाँदा थाहा भयो, बैतडीमा महिनावारी भएको वेला शौचालय प्रयोग गर्न मिल्दैन । यो थाहा पाएर गुणराज अचम्ममा पर्नुभयो । लामो समयदेखि वातावरण र सरसफाइको क्षेत्रमा काम गर्दै आउनुभएका श्रेष्ठको घर पूर्वको संखुवासभा हो । गुणराजले महिनावारी हुँदा एउटै शौचालय समेत प्रयोग गर्न नमिल्ने देख्नु त परैको कुरा सुन्नु समेत भएको थिएन  ।

“महिनावारी हुँदा अलग बस्ने थाहा थियो तर शौचालय नै प्रयोग गर्न पाइँदैन भन्ने कुरा अचम्म लाग्यो,” गुणराजले भन्नुभयो ।

गुणराजलाई यो कुरा सुन्दा खुला दिसामुक्त भन्दा आवश्यक महिनावारी स्वच्छताको कुरा लाग्यो । मनभरि प्रश्न र अचम्मित हुँदै उहाँ काठमाडौं फर्किनुभयो । यो कुरा आजभन्दा करिब ६ वर्ष अघिको हो । नेपालमा खुला दिसामुक्त अभियान सञ्चालन भइरहेको वेला गुणराज नेपालका ७५ जिल्लामा पुग्नुभएको थियो ।

त्यसपछि जहाँ जहाँ पुग्नुभयो, महिनावारीका कुरा गर्न थाल्नुभयो । यो विषयमा धेरै महिला, सरोकारवालाका कुरा सुन्नुभयो । महिनावारीसँग जोडिएका गलत परम्पराबारे थाहा पाउनुभयो । “महिनावारीबारे बुझ्दा सुदूरपश्चिम प्रदेश र कर्णाली प्रदेशमा धार्मिक, सांस्कृतिकसँगै सामाजिक दबाब बढी भएको पाएँ भने शहर बजारमा धार्मिक दबाब बढी पाएको भेट्टाएँ,” श्रेष्ठले भन्नुभयो । श्रेष्ठका अनुसार पूर्व–पश्चिम जताततै महिनावारी हुँदा बार्ने चलन भने सबै ठाउँ पाइन्छ ।

सबै ठाउँमा महिनावारीबारे बुझ्दै जाँदा सुदूर र कर्णाली प्रदेशमा विभेद बढी देखियो । महिनावारी पनि सरसफाइसँगै जोडिएको विषय भएकाले अब यो विषयमा कसरी के गर्न सकिन्छ भन्नेबारे श्रेष्ठलाई चासो जाग्यो । उहाँले महिनावारीका क्षेत्रमा काम गर्ने कुन–कुन संघ–संस्था छन् र कसरी काम गरिरहेका छन् भन्नेबारे बुझ्न थाल्नुभयो ।

नीति बनिसकेपछि अब पाँच मन्त्रालयमध्ये कुन मन्त्रालयले के विषयमा काम गर्ने भन्ने रणनीति बन्यो । यति भइसकेपछि सञ्जालको दबाबमा सरकारले देशभरका सामुदायिक विद्यालयमा निःशुल्क स्यानिटरी प्याड वितरण गर्ने घोषणा गर्‍यो भने शिक्षा मन्त्रालयले पाठ्यक्रममा महिनावारीको विषयलाई समावेश गरेको छ ।

यो विषयमा बुझदै जाँदा धेरै संघ–संस्थाले काम गरिरहेको भेटियो । श्रेष्ठले भन्नुभयो, “कसैले विद्यालयमा, कसैले सरसफाइको क्षेत्रमा फरक–फरक ठाउँमा काम गरिरहेका रहेछन् ।”

त्यसपछि उहाँको मनमा आयो– यो क्षेत्रमा काम गर्ने संस्थाहरूसँग छलफल गरेर एउटा सञ्जाल बनाउने । गुणराजले महिनावारीका क्षेत्रमा काम गरिरहेका संघ–संस्थासँग छलफल र समन्वय गर्नुभयो । अनि, सन् २०१७ मा विभिन्न जिल्लामा महिनावारीका क्षेत्रमा काम गर्दै आएका संघसंस्था मिलेर राष्ट्रिय महिनावारी स्वच्छता सञ्जाल गठन भयो । गुणराज यसको स‌ंयाेजक हुनुहुन्छ ।

सञ्जाल गठन भइसकेपछि अब के गर्ने भन्ने विषयमा बहस भयो । गैरसरकारी संघसंस्था आबद्ध यो सञ्जालमा कसरी सरकारी संस्था समेट्ने भन्नेबारे छलफल हुन थाल्यो । महिनावारी स्वच्छताको कुरामा खानेपानी तथा सरसफाइ मन्त्रालय, शिक्षा मन्त्रालय, स्वास्थ्य मन्त्रालय, महिला बालबालिका तथा जेष्ठ नागरिक मन्त्रालय र कानून मन्त्रालय गरी पाँच मन्त्रालयसँग छलफल गर्नुपर्ने देखियो ।

त्यतिवेलासम्म महिनावारीका विषयमा कुनै नीति नियम बनेको थिएन । सञ्जालले विभिन्न मन्त्रालयसँग छलफल गरी आवश्यक नीति बनाएर महिनावारीका विषयमा काम गर्नुपर्ने भन्दै दबाब दियो । त्यसपछि पाँच मन्त्रालयका सचिवको नेतृत्वमा  ‘राष्ट्रिय मर्यादित महिनावारी राष्ट्रिय नीति’ तय भयो ।

नीति बनिसकेपछि अब पाँच मन्त्रालयमध्ये कुन मन्त्रालयले के विषयमा काम गर्ने भन्ने रणनीति बन्यो । यति भइसकेपछि सञ्जालको दबाबमा सरकारले देशभरका सामुदायिक विद्यालयमा निःशुल्क स्यानिटरी प्याड वितरण गर्ने घोषणा गर्‍यो भने शिक्षा मन्त्रालयले पाठ्यक्रममा महिनावारीको विषयलाई समावेश गरेको छ । सरकारलाई नीति बनाउन र कार्यान्वयन गर्न सञ्जालले सहजीकरण गरेको बताउँदै गुणराज भन्नुहुन्छ, “यो विषयमा अझै धेरै कुरा गर्न बाँकी छ । यसका लागि पनि हामी आवाज उठाइरहेका छौं ।”

“शौचालयत एक घरमा एक बन्यो । तर, महिनावारी हुँदा हामीले प्रयोग गर्न मिल्दैन । यस्तो वेला बाँसघारी, खोलातिर नगएर कता जानु ?”

– स्थानीय महिला

महिनावारीलाई घिन, पापको रूपमा लिइन्छ । तर, यो प्राकृतिक नियम हो । महिला मात्र होइन अरू प्राणीमा पनि यो प्रक्रिया हुन्छ । महिनावारी हुनु भनेको महिला सन्तान उत्पादनको लागि सक्षम हुनु हो । यो मानव विकासको लागि आवश्यक पनि हो । तर हाम्रो समाजमा महिनावारी हुँदा केही छुन हुँदैन भन्ने रुढिवादी मान्यता छ ।

अहिले यो सञ्जालमा सरकारी तथा गैरसरकारी संघ संस्था, एमबीसी लगायत एक सय भन्दा बढी संघसंस्था आबद्ध छन् । महिनावारी स्वच्छताबारे जनतालाई सचेत गराउन हामीले सरकारलाई प्रभावकारी दबाब दिने काम हो । यही अनुसार सरकारले पनि काम गरिरहेको छ । उहाँले भन्नुभयो । सरकारले अहिले मर्यादित महिनावारी स्वच्छता दिवस पनि मनाउँदै आएको छ ।