राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद । यिनै तीन शब्दले एउटा १६ वर्षे ठिटोको ध्यान तान्यो । स्वतन्त्र विचार राख्न नपाउने, अरूको अधीनमा रहेर चल्नुपर्ने देशको कानूनी व्यवस्थाले उहाँलाई भित्रैदेखि घोच्थ्यो । तर, यी कुराको खुलेर विरोध गर्न पाइँदैनथ्यो । देशमा राजाको शासन थियो ।
सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक समस्या उस्तै थिए । देशको अवस्था देखेर छटपटी हुन्थ्यो । यही छटपटी विरुद्ध लड्नुभएका र अहिले पनि देशकै चिन्तामा डुबिरहने उनै १६ वर्षे ठिटो अहिले ७७ वर्ष पुग्नुभयो । उहाँ हुनुहुन्छ हरिबोल भट्टराई ।
कुनै वेला नेपाली कांग्रेसका बलिया नेता हरिबोल अहिले नेपाली कांग्रेस (वीपी) को सर्वोच्च नेता हुनुहुन्छ । पञ्चायती व्यवस्था विरुद्ध सानै उमेरदेखि लड्दै आउनुभएका उहाँ अहिले पनि राजनीतिक र सामाजिक क्षेत्रमा उत्तिकै सक्रिय हुनुहुन्छ । पहिले उहाँको घर काठमाडौंको शंखमुलमा थियो भने अहिले ललितपुरको धोवीघाट ।
राजा महेन्द्र मान्छे रचनात्मक सोच राख्ने भए पनि अलिकति साँघुरो मनका हुनुहुन्थ्यो । हरिबोललाई विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले नेतृत्व गरेको पार्टीले लिएको ‘राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद’ सिद्धान्त मन पर्यो ।
२०१६ सालमा हरिबोलले एसएलसी पास गर्नुभयो । त्यो वेला नेपाली कांग्रेसको सरकार थियो, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री हुनुहुन्थ्यो । हरिबोल गाउँका बालबालिकालाई लेख्न, पढ्न सिकाउने काम गर्नुहुन्थ्यो । त्यही वेला गाउँमा चारपाते कार्यक्रम शुरू भयो । त्यतिखेर अहिलेको जस्तो जिल्ला, क्षेत्र छुट्याइएको थिएन । विभिन्न गाउँ, टोललाई मिसाएर ब्लक भनिन्थ्यो । बानेश्वर एउटा ब्लकमा पर्थ्यो । ग्राम विकास मन्त्रालयले गाउँका केटाकेटीलाई क्लबमा आबद्ध गराइ स्वास्थ्य, सामाजिक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको थियो । सरकारले गाउँ–गाउँमा ग्रामसेवक/सेविका खटाएको हुन्थ्यो । उनीहरूको काम किसानलाई भेट्ने, उनीहरूका समस्या सुन्ने, बालबालिका, शिक्षा, स्वास्थ्य क्षेत्रका समस्याहरूका बारेमा बुझ्ने हुन्थ्यो ।
त्यही वेला हरिबोल चारपाते क्लब बानेश्वरको अध्यक्ष हुनुभयो । विस्तारै विद्यालय स्थापना गर्ने कुरा हुन थाल्यो, पुस्तकालय बनाउन शुरू भयो । उहाँले गाउँका साथीहरूसँग मिलेर विकास पुस्ताकालय स्थापना गर्नुभयो । २०१९ सालमा विकास पुस्ताकलाय श्री रत्न पुस्तकालयमा परिणत भयो । अध्यक्ष उहाँ नै हुनुहुन्थ्यो । रत्नराज्यलक्ष्मीदेवी विद्यालय खोलियो । उक्त विद्यालयमा पढाउन शुरू गर्नु भयो । “त्यो वेला जति पनि काम गरिन्थ्यो निःशुल्क गरिन्थ्यो । केटाकेटीलाई पढाए बापत वा अरू कुनै काम गरे बापत मैले कहिल्यै पैसा लिइनँ,” हरिबोलले ऊ वेलाको स्मरण गर्नुभयो ।
त्यो वेला विद्यालय पढ्नेहरू कार्यालयका कर्मचारी हुन्थे । २०२० सालमा सरकारले कक्षा बिहान होइन दिनभरि पढाइ हुनुपर्छ भन्ने नियम बनायो । यो नियम लागू हुँदा दिउँसो काम गर्नेहरूले पढाइ छोड्नुपर्यो । हरिबोल बिहान कलेज पढ्ने र दिउँसो विद्यालय पढाउनु हुन्थ्यो । गाउँमा युवाहरू मिलेर बाटोघाटो बनाउने, चेतनामूलक कार्यक्रमहरू गर्ने काम गर्नुहुन्थ्यो ।
परिवारको इच्छापूर्तिका लागि जागिर
हरिबोलको परिवार न्यून मध्यम वर्गको थियो । उहाँका बुबा सरकारी जागिरे हुनुहुन्थ्यो, काका पनि जागिरे हुनुहुन्थ्यो । जागिरे पृष्ठभूमिको परिवार भएकोले पनि होला पढेको छोरोले जागिर नै गरोस् भन्ने घर–परिवारको इच्छा थियो । तर, हरिबोललाई भने समाजमा गएर जनताका समस्या सुन्न, ती समस्याको समाधान गर्न मन पर्थ्यो । तैपनि परिवारको इच्छापूर्तिकै लागि भए पनि ‘नेशनल ट्रेडिङ लिमिटेड’मा जागिर शुरू गर्नुभयो । जुन सरकारी कम्पनी थियो । उक्त कम्पनीले विदेशी सामान बिक्री गर्थ्यो, सेवा सुविधा पनि राम्रो थियो । तर पनि उहाँ धेरै टिक्न सक्नुभएन । ६ महिना नपुग्दै राजीनामा दिएर फेरि शिक्षण पेशातिरै लाग्नुभयो । “कहिले कतै कहिले कतै हिंडेको बानीले मलाई बिहानै कार्यालय गएर पाँच बजेसम्म बस्न निकै गाह्रो भयो । समाजमा गएर सामाजिक कामको नेतृत्व गरिरहेकालाई जागिर गर्न गाह्रो हुने रहेछ,” उहाँ जागिरको उकुसमुकुस सुनाउनुहुन्छ ।
२०१७ सालमा राजा महेन्द्रले जननिर्वाचित संसद् विघटन गरेर दलीय प्रणाली खारेज गर्नुभयो । देशमा पञ्चायती व्यवस्था लागू भयो । हरिबोल काठमाडौंबाट खोटाङ जानुभयो । दिक्तेलमा रहेको विद्यालयमा एक वर्ष पढाउनुभयो । त्यसपछि फेरि काठमाडौं आउनुभयो । काठमाडौंमा केही समय बसेर फेरि दिक्तेल जानुभयो । त्यसपछि उहाँ २०२६ सालमा काठमाडौं फर्किनुभयो ।
राजनीतिक यात्रा
विभिन्न ठाउँमा पुगेर त्यहाँको सामाजिक, शैक्षिक क्षेत्रमा काम गर्दै जाँदा भट्टराईलाई यो विषयमा राम्रो नीतिको आवश्यकता छ भन्ने लाग्यो । नीति बनाउने मूलबाटो राजनीति हो । हरिबोललाई राजनीतिले सही दिशा नलिएसम्म मुलुकले सही बाटो लिन सक्दैन भन्ने लाग्यो । उहाँले राजनीतिमा आउने सोच बनाउनुभयो । यसका लागि कस्तो नीति लिंदा राम्रो होला भन्ने विचार गर्नुभयो । उहाँले सबै पार्टीका नीति, सिद्धान्त हेर्नुभयो । त्यो वेला राजाको सक्रिय नेतृत्व थियो । राजा महेन्द्र मान्छे रचनात्मक सोच राख्ने भए पनि अलिकति साँघुरो मनका हुनुहुन्थ्यो । हरिबोललाई विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले नेतृत्व गरेको पार्टीले लिएको ‘राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद’ सिद्धान्त मन पर्यो ।
हरिबोल खोटाङ जाँदा सरोज कोइरालाको हत्याको बदला लिन खोटाङ पुगेको आरोपमा फेरि पक्राउ पर्नुभयो । यो पटक भने तीन वर्ष जेलमा बस्नु पर्यो । पछि अदालत गएर आफ्नो हकका लागि लड्नुभयो ।
त्यो वेला पार्टी प्रतिबन्धित थियो । भट्टराईले भित्रभित्र को को छन् यो पार्टीमा आबद्ध भन्दै युवाहरू खोज्न थाल्नुभयो । २०१७ सालबाटै स्वतन्त्रताको आवाज उठाउँदै आउनुभएका उहाँ २६ सालपछि राजनीतिमा लाग्नुभयो । अनि लुकीछिपी कार्यक्रम गरेर आफ्नो भनाइ राख्न थाल्नुभयो । कार्यक्रम गरेको थाहा पाएमा प्रशासनले पक्राउ गरिहाल्थ्यो ।
आन्दोलन र जेलको बास
भट्टराईले कोठे राजनीति २०१६ सालबाटै गरे पनि २०२६ सालमा असनको इन्द्रचोकमा जुलुुस निकालेर आन्दोलन गर्नुभयो । त्यो वेला अहिलेको जस्तो थिएन, सडकमा कसैले जुलुस निकाल्यो भने हेर्न भए पनि सारा जनता सडकमा आउँथे । हरिबोल र उहाँका साथीहरूले इन्द्रचोकमा जुलुस लगाउँदा पनि त्यस्तै भयो । अनि त दुई/तीन ट्रक प्रहरी आए । हरिबोल पक्राउ पर्नुभयो । उहाँसँगै साथी राजेन्द्र खरेल पनि पक्राउ पर्नुभयो । भट्टराई आठ दिनमा छुट्नुभयो । त्यसपछि उहाँले झन् सशक्त आन्दोलनका कार्यक्रम गर्न थाल्नुभयो । पञ्चायत कालमा चुनाव भने सबैले लड्न पाउँथे, पार्टीको रूपमा नभइ वर्गीय संगठनको रूपमा । जस्तै; महिला, किसान, युवक, भूतपूर्व सैनिक लगायतका संगठनका नाममा ।
राजा महेन्द्रले २०२८ सालमा निर्वाचन घोषणा गर्दा पढेलेखेका मान्छे उम्मेदवार बन्न पाउने व्यवस्था थियो । पञ्चायती व्यवस्थालाई ढाल्न भए पनि चुनावमा भाग लिने विरोधीहरूको योजना बन्यो । कांग्रेस, कम्युनिष्टका मान्छे चुनाव लड्न लागे । यसमा सबैभन्दा खरो तरिकाले गणतन्त्रवादी नेता स्वर्गीय रामराजाप्रसाद सिंह लाग्नुभयो । उहाँले पर्चामा ‘यो क्रान्तिको शुरूआत हो’ भनी लेख्नुभएको थियो । उहाँको एजेन्डा हरिबोललाई मन पर्यो अनि रामराजाप्रसादलाई सघाउनुभयो । “उहाँको अपिल मन पर्यो । उहाँको प्रचार–प्रसारमा पनि लागें । तर, मलाई रामराजा को हुन्, कस्ता छन् भन्ने केही थाहा थिएन,” हरिबोल भन्नुहुन्छ ।
रामराजाप्रसादको यही नाराका कारण उहाँलाई पक्राउको उर्दी थियो । ठाउँ–ठाउँमा खोजी भइरहेको थियो । उहाँको अभियानलाई साथ दिन र उहाँलाई लुकाएर राख्न हरिबोलले पनि ठूलो सहयोग गर्नुभयो । रामराजालाई लुकाउन सहयोग गरेको थाहा पाएपछि भट्टराई फेरि पक्राउ पर्नुभयो । पक्राउ परेको डेढ महिनापछि छुट्नुभयो ।
.jpg)
पञ्चायती व्यवस्था विरुद्ध बोल्दा, आन्दोलन गर्दा दुई पटक जेल पर्नुभएका भट्टराई फेरि खोटाङ जानुभयो । तर, यसपटक भने घुम्न । त्यो वेला सरोजबाबुको हत्या भएको थियो । उहाँलाई अञ्चलाधीशले मारेको भन्ने हल्ला फैलिएको थियो ।
हरिबोल खोटाङ जाँदा सरोज कोइरालाको हत्याको बदला लिन खोटाङ पुगेको आरोपमा फेरि पक्राउ पर्नुभयो । यो पटक भने तीन वर्ष जेलमा बस्नु पर्यो । पछि अदालत गएर आफ्नो हकका लागि लड्नुभयो । भट्टराई आफैंले बन्दी प्रत्यक्षीकरणको पत्र लेखेर न्यायाधीशलाई दिनुभयो । पत्रबाट न्यायाधीश प्रभावित भएर उहाँलाई सफाइ दिए ।
पञ्चायत व्यवस्था विरुद्ध २०१७ सालदेखि नै लडेको भए पनि विधिवत् रूपमा पार्टीको सदस्यता भने हरिबोलले २०३३ सालपछि मात्र लिनुभयो । राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर वीपी स्वदेश फर्केपछि उहाँले नेपाली कांग्रेसको सदस्यता लिनुभएको हो । त्यति वेला खुलेआम पार्टी सदस्यता लिन पाइँदैनथ्यो । हरिबोललाई सदस्यता लए बापत फेरि प्रहरीले पक्राउ ग¥यो । “जेल जीवन सामान्य जस्तै लाग्ने भइसकेको थियो । कहिले सुरक्षा कानून ऐन, कहिले संघसंस्था नियन्त्रण ऐनमा पक्राउ गरिरहन्थ्यो । पक्राउ पर्ने र छुट्ने थाहै हुँदैनथ्यो,” भट्टराई भन्नुहुन्छ ।
चुनाव जितेर प्रधानपञ्च, आठ महिनापछि निलम्बित
२०३६ सालमा जनमत संग्रह घोषणा भयो । निर्दल कि बहुदल भनेर गरिएको जनमत संग्रहमा पञ्चायतकै जित भयो । २०३९ सालमा वीपीको स्वर्गारोहण भयो । जनमत संग्रहपछि अलि खुला वातावरण भयो । पहिलेको भन्दा बोल्न पाइने भयो । २०४३ सालमा स्थानीय तह र राष्ट्रिय तहको चुनाव भयो । स्थानीय तहभित्र पसेर पञ्चायतलाई दबाब दिने नीति अनुसार कांग्रेसले स्थानीय तहको चुनावमा भाग लियो । काठमाडौंको प्रधानपञ्चको तर्फबाट हरिबोल भट्टराई चुनावमा होमिनुभयो र जित्नुभयो । चुनाव २०४३ चैत २० गते भएको थियो । “पञ्चायतको विरोध गर्दै भोट मागेको थिएँ । अहिलेको जस्तो महंगो चुनावी प्रचार–प्रसार हुँदैनथ्यो । भाषणको भरमा चुनाव जितिन्थ्यो । म पनि बोलेकै आधारमा विजयी भएको हुँ,” भट्टराईले सुनाउनुभयो ।
२०४३ सालमा स्थानीय तह र राष्ट्रिय तहको चुनाव भयो । स्थानीय तहभित्र पसेर पञ्चायतलाई दबाब दिने नीति अनुसार कांग्रेसले स्थानीय तहको चुनावमा भाग लियो । काठमाडौंको प्रधानपञ्चको तर्फबाट हरिबोल भट्टराई चुनावमा होमिनुभयो र जित्नुभयो ।
हरिबोलले चुनाव जितेको आठ महिनासम्म पञ्चायत चलाउनुभयो । नौ महिनापछि पुस लाग्यो । उहाँले पुस १ गतेलाई कालोदिनको रूपमा मनाउनुभयो । यही कारण उहाँलाई सरकारले निलम्बित गर्यो । त्यसपछि २०४६ चैतमा आन्दोलन चर्कियो । त्यो आन्दोलनमा उहाँको सक्रियता निकै थियो । आन्दोलनपछि कांग्रेसको सरकार बन्यो । हरिबोललाई मन्त्री बनाउने चर्चा चलेको थियो । तर, उहाँले आफू मन्त्री नबन्ने बरु पार्टीको जिम्मेवारी लिएर काम गर्ने सोच्नुभयो ।
बहुदलपछि ‘अवसरवाद’ मौलायो
२०४८ सालमा चुनावको लहर चल्यो । तर, त्यसअघि हरिबोलले देखेको राजनीति र चुनाव अर्कै भइसकेको थियो । “मैले जहिल्यै जनताको लागि इमान्दार भएर राजनीति गरें । तर, २०४८ सालको चुनावपछि राजनीति बुझ्नै गाह्रो भयो । चुनावमा साथीहरू टिकटको लागि जुरमुराउन थाले, हानथाप नै शुरू भयो,” भट्टराई भन्नुहुन्छ, “त्यो भन्दा पहिले चुँ समेत नगर्नेहरू ४८ पछि खरो खरो भाषण छाट्न थाले । ती मान्छे पहिले जोखिममा कहाँ लुकेर बसेको थिए कुन्नि, जोखिम हटिसकेपछि त एकाएक निस्कन थाले !”
१३ वर्षको उमेरदेखि समाजसेवा र १६ वर्षदेखि राजनीतिमा लाग्नुभएका हरिबोललाई कहिल्यै पद र पैसाको लोभ भएन । पञ्चायती व्यवस्थाका विरुद्ध जोखिम मोलेर जेल बस्दै, छुट्दै आन्दोलन गर्नुभएका हरिबोललाई २०४८ सालको चुनावपछि पार्टीभित्रैबाट अन्तर्घात शुरू भयो । ४८ को चुनावमा उहाँले काठमाडौं क्षेत्र नम्बर १ बाट चुनाव लड्न टिकट माग्नुभयो । त्यो ठाउँमा किसुनजी उठ्ने कुरा भयो । उहाँले क्षेत्र नम्बर २ माग्नुभयो । त्यहाँ दमन ढुंगानालाई टिकट दिने कुरा भयो ।
आफूले मागेका दुवै क्षेत्र नदिइ हरिबोललाई कीर्तिपुर क्षेत्रको टिकट दिइयो । उहाँलाई पार्टीको निर्णय मन परेन । उहाँले कीर्तिपुरबाट चुनाव नलड्ने घोषणा गर्नुभयो । तर, एमाले नेता मदन भण्डारी पनि सोही क्षेत्रमा लड्ने भएपछि उहाँ पनि लड्न तयार हुनुभयो ।
२०४३ सालमा स्थानीय तह र राष्ट्रिय तहको चुनाव भयो । स्थानीय तहभित्र पसेर पञ्चायतलाई दबाब दिने नीति अनुसार कांग्रेसले स्थानीय तहको चुनावमा भाग लियो । काठमाडौंको प्रधानपञ्चको तर्फबाट हरिबोल भट्टराई चुनावमा होमिनुभयो र जित्नुभयो ।
त्यो चुनाव सम्झँदै उहाँ भन्नुहुन्छ, “क्षेत्र नम्बर १ मेरो पकड क्षेत्र थियो । मलाई त्यहाँबाट लड्न दिइएन, अन्तबाट लड्न मनै थिएन । कीर्तिपुरबाट पार्टीको लागि मात्र लडेको हुँ । ममाथि पार्टीले ४८ सालदेखि नै अन्याय गर्न शुरू गरेको हो ।”
दोस्रो पटक २०५६ सालको चुनावमा क्षेत्र नम्बर १ बाट टिकट पाउनुभयो । नेकपा (एमाले)बाट मनमोहन अधिकारी हुनुहुन्थ्यो । “त्यतिखेर पनि पार्टीभित्रकै जालझेलका कारण हार्नुपर्यो । मैले कहिल्यै पार्टीको साथ पाउन सकिनँ,” हरिबोल दुखेसो पोख्नुहुन्छ ।
नेपाली कांग्रेस (वीपी) गठन
विस्तार–विस्तार पार्टीभित्र इमानदारी, त्याग, तपस्या र सिनियर, जुनियरको कुरा हराउँदै गयो । “मर्यादा भन्ने कुरै रहेन । सबै लथालिङ्ग हुँदै गयो । हुँदा–हुँदा राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादको कुरा हराउँदै गयो । कांग्रेसले आफ्नो नीति बिर्संदै गयो । कांग्रेसले वीपीको सिद्धान्त नै बिर्सेपछि मैले नेपाली कांग्रेस (वीपी) स्थापना गरेको हुँ,” हरिबोल सुनाउनुहुन्छ, “कांग्रेस माओवादीको लहैलहैमा गयो । वीपीपथभन्दा प्रचण्डपथको बाटोमा गयो ।”
हरिबोल भट्टराईले २०७४ सालमा नेपाली कांग्रेस (वीपी) स्थापना गरेर चार वर्ष अध्यक्ष भइ अहिले सर्वोच्च नेताको हैसियतमा हुनुहुन्छ । राज्यको व्यवस्थापन, त्यसको चाँजोपाँजो मिलाउने कुराको नीति तय गर्नु नै राजनीति हो भन्दै उहाँ भन्नुहुन्छ, “राजनीति ठिकसँग गर्दा राज्य पनि ठिक ढंगले चल्छ । राजनीति गलत मान्छेको हातमा पर्यो भने राज्यको अवस्था दुरवस्थामा परिणत हुन्छ । अहिले राजनीतिको नाममा जे–जस्ता काम भएका छन्, यो सही छैन ।”
.jpg)
प्रकाशित:
Tuesday, August 02, 2022 | 07:00:00 मंगलबार, १७ श्रावण, २०७९
